Estela Maris Álvarez jun ajk’amol b’ey aj Enxet, kela’ Paraguay: La Herencia ru b’i’ ru tinamït jun 340 xo’etok’al par i xoqkon kaq’iq’ ruchin ri nim tinamït pa taq li’on ruchin ri amaq’.

“Ruchin xin kowin xin ok ajk’amol b’ey, xk’atzin xin q’ax chuwäch janila ta k’ayewal” kere’ xu tzijoj Álvarez chare ri IPS.

Ri ajk’amol b’ey re’ k’o pa jun tinamït akuchi k’o waqi’ taqninik’ tinamït, k’o jun 610 jay ruk’in jun 1800 winäq; chare yare’ jun 600 ye ixoqi’ ri nim kitzij pa kichoch.

Álvarez k’o 40 ru juna’, ru jachon ri’ chare rachjil, najin un tzüq ka’i’ ral, un q’omaj winäq ruk’ïn q’ayïs xa kan xub’än yan lajuj juna’. Nu to’ ri ajq’omanel chuqa’ yeru q’omaj janila taq yab’il.

“Yalan k’ayew ruchin jun ixoq niq’ax ru tzij pa jun tinamït” kere’ xu b’ij täq xu nataj ri juna’ täq xu cháp rij un nïm ri’ pa taq moloj ruchin ri k’amol b’ey; ruma xa kan man utz ta niki tzu’ ri achi’a’. “Por ruk’ïn yare’, rin yin b’enáq chiki kojol”, xu k’ïs ru b’ixïk.

Álvarez xu b’ij chip a taq tinamït ruchin ri Chaco k’o achi’a’ ajk’amol b’ey yalan etzel ki b’anïk, chuqa’ niki tz’ila’ ri ixoqi’. “Rye’ niki ch’ob’ chi k’o pa ki q’a’ri chojm ri ki k’aslemal ri winäq pa ki tinamït ruma rye’ ye ajk’amol b’ey”.

Ri ajk’amol b’ey kichin ri ixoqi’ xu tzijoj chi ri Instituto Nacional del Indígena, xaxe nujäq ki b’ey ri achi’a’ ruchin ye’ok ajk’amol b’ey amaq’, po “k’o chi ni samäj chuqa’ kik’in ri ixoqi ruchin ye samäj chirij ri ki amaq’”.

Xu b’ij chi man utz ta ri jun ch’ob’oj ri nujäch ri chojm kichin ri qawinaq ruk’ïn ri chojm ruchin ronojel ri tinamital, po, xu b’ij chuqa’ chi ri etzelal chike ri ixoqi’ ma najin ta nik’is, po chuqa’ ri qawinaq ma niki mestaj ta yare’ ch’ob’oj.

Pa qa q’ij kami, k’on jun 108 mil300 qawinaq kela’ Paraguay, chare konojel jun 49.2% ye ixoqi’. 2% chare ronojel ri winäq ruchin ri Paraguay ye qa winaq, ye k’o yalan k’iy kaxlan taq winäq; po ri ki ch’abäl ru b’i’ Guaraní, xa kan janila winäq ye kosan.

Ruma yare’, ri kipetik ri qawinaq ki kosan ruchin ye jachox el, yare’ nitz’etetäj täq ri winäq ma ye kowin ta’ ye b’e ruk’in jun ajq’omanel, pa tijob’äl, chuqa’ ma nikil ta jun utz laj samaj, chuqa’ majun jun utz kichoch. Kere’ xu k’ut ri jun wuj ru b’i’ “Equidad Para el Desarrollo”, xlesex pa 2008 ruchin ri Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo.

Jun tijoxïk xb’an chikojol taq jay kichin ri qawinaq pa 2008, xu k’ut chi pa taq ach’alalri’il kichin qawinaq, xaxe 1.4% k’o ch’ajch’oj ya’ pa kichoch, 38.9% ri qawinaq ri k’o chik 15 ki juna’ ma kitaman ta ye tz’ib’an, xaxe kaji’ chare 10 ki k’ason ri ruka’n juna’ ruchin ri tijob’äl chirij ri nab’ey taq juna’.(PÚLSAR)

Traducción: Herber Morales
19/11/2009





Audios disponibles:

Traducción en kaquchiquel.
 3 min. 21 seg. (2,30 Mb.) archivo mp3